KPSS Ortaöğretim İlk Türk İslam Devletleri Konu Anlatımı
KPSS İlk Türk İslam Devletleri Konu Anlatımı, KPSS Ortaöğretim Tarih Konu Anlatımı, KPSS Konu Anlatımı, KPSS Ortaöğretim Konu Anlatımı, İlk Türk İslam Devletleri Konu Anlatımı, İlk Türk İslam Devletleri Konu Anlatımı
İlk Türk İslam Devletleri
- Türkler ve İslamiyet
- Türk – İslam Devletleri
- Yakın Doğu ve Asya’da Kurulan Diğer Devletler
- Kültür ve Medeniyet
- İlk Beylikler Dönemi
- Anadolu Selçuklu Dönemi
- İkinci Beylikler Dönemi
- Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti
Türkler ve İslamiyet
– Hz. Ömer döneminde İran’ın fethedilmesiyle Müslüman Araplar’la Türkler komşu olmuşlardır.
– İlk çarpışmalar Hz. Osman Dönemindedir.
– Emeviler Dömemi’nde İslam ordularının Horasan ve Maveraünnehir Bölgesi’ni fetih etmesi, bu bölgedeki Türklerle Araplar karşı karşıya gelmişlerdir.
– Emeviler ırkçı politika izlemişlerdir.
Talas Savaşı (751)
Diğer adı Atlık Savaşı’dır.
Çin ile Abbasiler arasındaki bu savaşı Karlukların yardımıyla Abbasiler kazanmıştır.
Bu savaş sonunda Abbasilerin hoşgörüsünden etkilenen Karluklar topluca İslamiyet’e geçmiştir.
Uygurların yaptığı sanat eserleri Batı’ya taşınmıştır.
Türkleri İslamiyet’i Kabulünü Kolaylaştıran Etkenler
– İslamiyet öncesi Türk töresi ile İslamiyet’in getirdiği anlayış arasında büyük benzerliklerin bulunması
– Gök Tanrı inancındaki kurban kesme, ahiret, cennet ve cehennem gibi kavramların İslamiyet’te de bulunması
– Her iki dinde de tek tanrı inancının olması
– Türklerdeki fetih siyaseti ile İslamiyet’teki cihat anlayışının benzerlik göstermesi
– Gök Tanrı inancında da İslamiyet’te de ruhban sınıfının olmaması
– Sosyal hayatı düzenleyen törelerin bazı suçlar için öngördüğü cezalarla İslam hukukunun benzer özellikler göstermesi
– Türklerde var olan hoşgörü, eşitlik ve dürüstlük gibi değerlerin İslamiyet’te de bulunması Türklerin Müslüman tüccarlarla kültürel etkileşim yaşaması
Türklerin İslam Dünyasına Katkıları
– İslamiyet’in geniş alanlara yayılmasını sağlamışlardır.
– Halifelik makamını koruyarak varlığını sürdürmesini sağlamışlardır.
– İslam kültürü ve sanatının gelişmesine katkıda bulunmuşlardır.
– Müslümanlar arasında siyasi birliğin oluşmasına destek vermişlerdir.
Türk – İslam Devletleri
Karahanlılar (840- 1212)
Karluk, Yağma, Çiğil Türklerinin birleşmesiyle Batı Türkistan’da kurulmuştur.
İlk hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır.
Satuk Buğra Han döneminde ülkeye gelen din adamlarından İslamiyet öğrenimiştir.
Önemli Yönleri
– İslamiyet’i benimseyen ilk Türk devletidir.
– Türk-İslam kültürünün temeli atılmıştır.
– İlk posta teşkilatını kurmuşlardır.
– Bimarhane denilen hastaneler kurmuşlardır.
– İlk kez burslu eğitim sistemini başlatmışlardır.
– Uygur alfabesinin kullanmışlardır, resmi dilleri Türkçe’dir.
– Ribat adı verilen kervansaraylar inşa ederek ticaretin gelişmesine katkı sağlamışlardır.
Gazneli Devleti(963-1187)
– Alp Tigin tarafından Afganistan’ın Gazne şehrinde kurulmuştur.
– Gazneli Mahmut döneminde geniş sınırlara ulaşmış ve Hindistan’a yapılan 17 sefer sonucu İslamiyet yayılmıştır.
– Gazneli Mahmut Abbasi halifesini kurtarması sonucu “sultan” ünvanı almıştır.
– Sultan Mesut döneminde Dandanakan Savaşı sonuvunda yıkılma sürecine girmiştir.
Önemli yönleri
– İmparatorluk özelliğine sahip olmuşlardır.
– Türk kültürü yoğun olmadığından devletin ömrü kısadır.
– Firdevsi’nin yazdığı “Şehname” eseri bu döneme aittir.
Büyük Selçuklu Devleti (1038-1157)
– Büyük Selçuklu Devleti Oğuzların Üçok kulana bağlı Kınık Boyu tarafından kurulmuştur.
– Selçuk Bey Oğuz Yabgusu ile arası açılınca kendisine bağlı beylerle birlikte Cend Şehrine geldi. (962) burada İslamiyet’i kabul etti.
– Gaznelilerin egemenliğinde yaşamışlar. Ancak Gazneliler Selçukluları tehlike olarak görmeye başlayınca ve Selçukluların başındaki Aslan Bey’i sürgüne gönderince aşiretin başına Tuğrul Bey geçer.
Tuğrul ve Çağrı Beyler Dönemi
– Tuğrul ve Çağrı Beyler birlikte Büyük Selçuklu Devleti’ni yönetmeye başladılar. 1038’deTuğrul Bey Nişabur şehrinde kendi adına hutbe okutup para bastırmıştır. Böylece Büyük Selçuklu Devleti kurulmuştur.
– Büyük Selçuklu Devleti giderek güçlenip Horasan’ı ele geçirince Gazneli Devleti ile araları açıldı .İki taraf 1040 Dandanakan savaşında karşı karşıya geldiler. Dandanakan savaşını Büyük Selçuklular kazandı. Bu şekilde Selçuklu Devleti resmen kurulmuş oldu.
– Bu sıralarda Oğuz Türkleri bulundukları coğrafyaya sığmıyorlar, kendilerine yeni yurtlar arıyorlardı.
– Çağrı Bey komutasındaki küçük bir Türk birliği ilk defa Anadolu‘ya akın yaptı(1015-1018). Bu akınlar keşif amacını taşıyordu. Anadolu tanımak ve burada kurulu olan Bizans Devleti’nin gücünü sınamak için yapılıyordu.
– Daha sonra Anadolu’ya Türk akınları artarak devam etti. Yapılan bir başka akında İbrahim Yinal ve Kutlamış komutasındaki Türk ordusu ile Bizans ordusu Erzurum yakınlarındaki Pasinler de karşı karşıya geldiler. 1048 yılında yapılan Pasinler savaşını Türk ordusu kazandı.
Not: Pasinler savaşı Türk ordusu ile Bizans ordusunun kaşı karşıya geldiği ilk savaştır. Doğu Anadolu Selçuklu hâkimiyetine geçti.
– Bu tarihlerde Abbasi halifesinin gücü azalmış, Şii Büveyhoğullarının baskısı altına girmişti. Zor durumda kalan Abbasi halifesi Tuğrul Bey’den yardım istedi.
– Tuğrul Bey Halifenin isteğini kabul etti. Bağdat’a giren Tuğrul Bey halifeyi Büveyhoğullarından kurtardı. Bunun üzerine Halife, Tuğrul Bey’e “Doğunun ve Batı’nın Sultanı” ünvanını vermiştir
– Bundan sonra Abbasi halifeleri Büyük Selçuklu Devleti’nin koruması altına girmiş oldu.
– İslam Dünyasında siyasi ve askeri güç tamamen Türklerin eline geçmiş oldu. Abbasi halifelerinin sadece dini nitelikleri kaldı.
Alparslan Dönemi
– Çağrı Bey’in oğludur.
– Vezirliğe; iç ve dış siyasette önemli rol oynayan “Nizamülmülk” getirilmiştir.
– Vezir Nizamülmülk Nizamiye Medreseleri açmıştır.
Sultan Alparslan döneminin en önemli olayı Malazgirt savaşıdır. Türklerin Anadolu‘ya akınları giderek şiddetlenince Bizans İmparatoru Romanos Diogenes büyük bir ordu ile harekete geçti. Bizans ordusunun Doğu Anadolu’ya doğru harekete geçtiğini duyan Alparslan ordusu ile hemen Doğu Anadolu’ya yöneldi. İki taraf 1071 yılında Malazgirt’te karşı karşıya geldiler. Malazgirt savaşını Türk ordusu kazandı.
Malazgirt savaşı Türk tarihinde çok büyük bir öneme sahiptir. Bu savaşın sonucunda:
– Anadolu’nun kapıları Türklere açılmış oldu.
– Anadolu Türklerin yeni yurdu haline geldi.
– 1071 tarihi, Türkiye tarihinin de başlangıcı oldu.
– İslam Dünyası üzerindeki Bizans tehlikesi son buldu.
– Bizans’ın kışkırtmaları sonucu haçlı seferleri başladı.
– Anadolu’da ilk Türk beylikleri Alparslan’ın komutanları tarafından kurulmuştur.
Melikşah Dönemi
– Alparslan’ın ölümünden sonra yerine oğlu Melikşah geçti.
– Büyük Selçuklu Devleti ,Melikşah zamanında en güçlü dönemini yaşadı. Melikşah dönemi devletin en geniş sınırlara ulaştığı, kültür-uygarlık seviyesi bakımından en üst düzeye eriştiği dönemdir.
– Babası Alparslan döneminde vezir olan Nizamül-Mülk, Melikşah döneminde de bu görevine devam etti.
– Melikşah döneminin en önemli iç olayı,Hasan Sabbah’ın siyasi amaçları için başlatmış olduğu Batınilik hareketidir. Bu hareketin amacı Büyük Selçuklu Devletini içeriden yıkmaktı. Batınilik hareketine karşı çok iyi mücadele eden vezir Nizamül- Mülk bir suikastta öldürüldü.
Büyük Selçuklu Devletinin Önemli Yönleri
– Resmi dili Farsçadır.
– İkta sistemi uygulanmıştır.
– Atabeylik sistemi oluşturulmuştur.
Tolunoğulları (868-905)
– Mısır’da kurulan ilk Türk-İslam devletidir.
– Kurucusu Tolunoğlu Ahmet’tir.
– Nil Nehri kıyısına yaptıkları sulama kanalları ve bentlerle tarımı geliştirmişilerdir.
– Türk- İslam mimarisinin ilk örneklerini vermişlerdir.
– Abbasiler tarafından yıkılmışlardır.
İhşidiler (Akşitler) (935-969)
– İhşid; prens demektir. Akşit; nur yüzlü demektir.
– Bir Tevaif-i Mülük devletidir.
– Hicaz bölgesine sahip olan ilk Türk-İslam devletidir.
Eyyübiler (1174-1250)
– Kurucusu Selahaddin Eyyubi’dir.
– 1187’de Hıttın Savaşıyla Haçlıları yenerek Kudüs’ü geri aldılar.
– İbn-i Meymun bu devlette yaşamıştır. Tıp ile uğraştı.
– Avrupalı Şovalyelere arma sistemini öğretmişlerdir.
– Kıpçak Türkleri bu devlete hizmet etti.
– Memlukler tarafından yıkıldı.
Memlükler (1250-1517)
– Veraset sistemi diğer Türk devletlerinden farklıdır. Komutanlarda başa geçebilir.
– 1260 Ayn Calud ve 1277 Elbistan Savaşlarıyla Moğolları dünya tarihinde ilk defa mağlup ettiler.
– Resmi dili Arapça’dır.
– 1516 Mercidabık ve 1517 Ridaniye Savaşlarıyla yıkıldılar.
– Baybars Cami ve Kalavun Cami önemlidir.
Harzemşahlar (1097-1231)
– Merkezi Ürgenç olmak üzere kuruldular.
– Kendilerini Büyük Selçukluların devamı olarak gördüler.
– Kurulduğu yerden ismini almıştır.
– Otrar faciasını yaşadı.
– Yassıçimen Savaşını Anadolu Selçuklu devletine karşı kaybetti.
– İlhanlılar tarafından yıkıldı.
Babürler (1526-1857)
– Babür Şah tarafından Hindistan’da kuruldu.
– Cihan Şah eşi Mümtaz Hatun adına Taç Mahalı yaptırmıştır.
– Babür Şah hayatını Vekayi (Babürname) adlı eserinde topladı.
– 1858’de İngiltere tarafından yıkıldı.
– Yeni Çağ’da kurulup Orta Çağ’da yıkılan bir devlettir.
Yakın Doğu ve Asya’da Kurulan Diğer Devletler
Moğol İmparatorluğu (1196-1227)
– Timuçin (Cengiz Han) tarafından kurulmuştur.
– Başkent Moğolistan bölgesindeki Karakurum‘dur.
– Cengiz Han Dönemi’nde yayılmacı bir politika izleyen Moğol İmparatorluğu’nun, Baltık Denizi’ne ve Macaristan’a kadar ulaşmıştır.
– Cengiz Han’ın ölümünden sonra imparatorluk parçalanmıştır.
Moğol İmparatorluğu’nda;
– Kut anlayışı benimsenmiştir.
– Ülke sorunları Kurultay adı verilen danışma meclisinde görüşülmüştür.
– Töreler yazılı hale getirilerek ”Cengiz Yasası” oluşturulmuştur.
– Orduda ”Onlu Sistem” uygulanmıştır.
– Ülke toprakları hanedanın ortak malı sayılmıştır.
Cengiz Han’ın ölümünden sonra devlet parçalanmış ve yeni devletler kurulmuştur.
Moğol İmparatorluğu’nun Parçalanmasıyla Kurulan Devletler
1. Altın Orda Devleti (1227-1336)
– Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından kurulmuştur.
– İslamiyet’i kabul eden ilk Türk-Moğol devletidir.
– Timur’un bu devlete son vermesi Rus birliğinin kurulmasına ve yayılmasına neden olmuştur.
2. İlhanlılar(1256-1336)
– Cengiz Han’ın torunu Hülagu Han tarafından İran’da kurulmuştur.
– Başkent Tebriz‘dir.
– Hülagu Han, Batınilik faaliyetlerine karşı mücadele etmiş ve 1256’da Alamut Kalesi‘ni yıkarak tüm Batınileri ortadan kaldırmıştır.
– İlhanlılar 1258’de ise Bağdat’ı alarak Abbasi Devleti‘ne son vermişlerdir.
– 1243’te Kösedağ Savaşı‘nda Anadolu Selçuklu Devleti‘ni mağlup ederek 1336 yılına kadar Anadolu’ya hakim olmuşlardır.
3. Çağatay Hanlığı (1227-1369)
– Cengiz Han’ın oğlu Çağatay Han tarafından Doğu Türkistan’da kurulmuştur.
– İslamiyet’i kabul etmişler, Türklerin yoğun olarak yaşadığı bölgede kuruldukları için zamanla Türkleşmişlerdir.
4. Kubilay Hanlığı (1370-1507)
– Cengiz Han’ın torunu Kubilay Han tarafından Pekin’de kurulmuştur.
– Türkleşmemiş ve İslamlaşmamıştır.
Önemli: Kubilay Hanlığı Çin’de kurulduğu için Türkleşmeyen ve İslamiyet’i kabul etmeyen tek Moğol Devleti‘dir. Ünlü gezgin Marco Polo yaklaşık 20 yıl kadar Kubilay Han’ın hizmetinde çalışmış, ‘‘Seyahatname”sinde bu dönemden bahsetmiştir.
Kültür ve Medeniyet
Devlet Yönetimi
– Hanedanın ortak malı sayıldı.(veraset sistemi)
– Kut anlayışı devam etti.
– Kurultayın yerini divan aldı. Devlet işleri görüşülürdü. (Divan-ı Saltanat)
– Tuğra Divanı: İç ve dış yazışmalar / Divan-ı Mezalim: Halkın şikayetlerinin görüşüldüğü yer
– İstifa Divanı: Mali işler / Naib: Hükümdar ülkede olmayınca yerine bakardı. (Nibayet-i Saltanat)
– Arz Divanı: Ordunun ihtiyaçları (Emir-i Arz ⇒ Askeri işlerden sorumluydu)
– İsraf Divanı: Yönetimle ilgili işler (Müşrif)
Hükümdarlık Sembolleri
Otağ (Çadır), Taht (Örgin), Sikke (Para), Hutbe, Davul (Nevbet), Tuğra, Arma, Unvan, Hilat(Giysi), Asa, Çetr (Saltanat Şemsiyesi), Tuğ, Hutbe okutmak, Kılıç kuşanmak..
Önemli Devlet Görevlileri
Şıhne: Eyalet veya vilayetlerin başında bulunan askeri ve idari yönetici.
Amil: Vilayetlerin vergisini toplamaktan sorumlu kişi.
Muhtesip: Vilayetlerdeki ticari hayatın düzenlenmesinden ve belediye çalışmalarının yürütülmesinden sorumlu kişi.
Amid: Vilayetlerde yönetimden sorumlu sivil görevli.
Hukuk Sistemi
İlk Türk-İslam hukukunun oluşmasında:
– Oğuzların getirdiği esaslar,
– Oğuzların kabile gelenekleri,
– Uygur, Akhun ve Sasani gelenekleri etkili olmuştur.
Şeri ve Örfi olarak ikiye ayrılır.
Şeri: Evlenme, Miras, Ticaret, Boşanma gibi hukuki konuları kapsar.
Örfi: Sosyal ve Güvenlik konularını kapsar.
Askeri Davalar: Kadıeşker (Kadıasker) askeri davaları görür.
Ordu Sistemi
Gulama-ı Saray: Devşirme asıllılardı. Saray muhafızları, sürekli asker olup 3 ayda bir maaş alırlardı.
Tımarlı Sipahiler: İkta sahiplerince yetiştirilen atlı askerlerdi. Masraflarını ikta sahipleri karşılardı.
Yardımcı Kuvvet: Bağlı beylik ve devletlerden gelen askerler ve gönüllülerden oluşurdu.
Hassa Ordusu: Merkez ordusudur. Türklerden kurulmuştur.
Ekonomik Hayat
Türk İslam devletlerinde ekonomik hayatın gelişmesinde; siyasi istikrar ve güvenliğin sağlanması, ticaret yollarının korunması etkili olmuştur.
Türk devletlerinde ticaretin yanında tarım, demircilik, dokumacılık, el sanatları, hayvancılık, bakırcılık ve dericilik gelişmiştir. y Müslüman esnaf kendi arasında Fütüvvet (Ahilik) adı verilen dini ve iktisadi bir teşkilatlanma kurmuşlardır. y Selçuklular ithal mal olarak şeker ve eşya almışlar, ihraç malı olarak da at, halı, ipek ve maden satmışlardır.
Selçukluların gelir kaynakları şunlardır;
– Gayrimüslimlerden alınan, ürün vergisi olan haraç,
– Müslümanlardan alınan, ürün vergisi olan öşür,
– Gayrimüslim erkeklerden askere gitmemeleri karşılığında alınan cizye,
– Ganimet,
– Bağlı ve komşu devletlerden gelen hediyeler ve yıllık vergiler
Toprak Yönetimi
1. Has Toprakları: vergi gelirleri Sultan’a ait topraklardır.
2. İkta Toprakları: Gelirleri, Hizmet ve maaş karşılığı olarak kumandanlara, askerlere ve devlet adamlarına bırakılan topraklarıdır. ( İkta sahibi olan devlet adamı veya komutan belirli sayıda devlete asker yetiştirmek zorundaydı)
İktanın Yararları:
Devlete bedava asker sağlar,
Üretimde sürekliliği sağlar,
Güvenliğin sağlanmasına yarar,
Göçebeleri yerleşik yaşama geçirmede etkilidir.
3. Mülk Toprakları: Kişilere ait topraklardır. Sahibi toprağı istediği gibi kullanma hakkına sahiptir.
4. Vakıf Toprakları: Okul, hastane gibi sosyal kurumların ihtiyaçlarını karşılamak için devlet tarafından bu kurumlara verilen topraklardır.
Dil ve Edebiyat
Yusuf Has Hacip
Kutadgu Bilig eserinı yazdı. Tamgaç Buğra Han’a sundu. Mutluluk veren bilgi anlamına gelir. İlk Türk-İslam edebi eseridir. Siyasetname özelliği taşır.
Kaşgarlı Mahmut
Divanı Lügatid Türk adlı eserini yazdı. El muktebi Billah’a sunmuştur. Arapça yazılmıştır. Türkçe’nin Arapça’dan üstün olduğunu kanıtlamaya çalıştı. Toplum bilimci, etnograf, filolog ve haritacıdır. Türk dünyasına ait bir harita bulunur. 7500 Türkçe kelime vardır.
Edip Ahmet Yükneki
Atabetü’l Hakayık eserini yazdı. Hakikatlerin eşiği anlamına gelir.
Ahmet Yesevi
Divanı Hikmet kitabını yazdı. Azerbaycan ve Türkistan bölgesinin Müslümanlaşmasını sağladı. İlk Türk mutasavvıfıdır. Timur mezarını bulup yaptırmıştır. Satuk Buğra Han’a sundu.
Utbi
Tarih-i Yemin adlı kitabı yazdı. Gaznelilerin tarihini anlatmıştır. Firdevsi Şehname adlı eseri yazdı. İran-Turan mücadelelerini anlatır. Alp Er Tunga Afrasiyap olarak bilinir. Gazneli Mahmut’a sundu.
Ali Şir Nevai
Muhakemetül Lugateyn adlı eseri yazdı. Türkçenin Farsçadan üstün bir dil olduğunu söyler. Çağatay Türkçesinin en büyük şairidir.
Vezir Nizamülmülk
Siyasetname adlı eseri yazdı. Devlet nasıl yönetilmeli sorusuna cevap aradı.
Ömer Hayyam
Rubai adlı eseri vardır. Matematik ve Astronomi ile uğraştı.
Sebüktekin
Pendname adlı eseri vardır. Çocuklarına ve komutanlarına öğüt vermek amaçlı yazmıştır.
Bilim
Karahanlılar döneminde Türkistan’da bulunan Semerkant, Buhara, Kaşgar gibi şehirler önemli bilim ve sanat merkezleri olmuştu. Büyük Selçuklu Devleti döneminde açılan Nizamül- Mülk medreseleri de İslam medeniyetinde büyük öneme sahiptir.
Türk- İslam Devletlerinde yetişen önemli bilim adamlarından bazıları şunlardır;
Farabi- Felsefe
Kendisi Muallim-i Sani (İkinci Öğretmen) olarak da bilinir. Aristo’nun fikirlerini en iyi açıklayan kişidir. Türk toplumları arasında Pozitif bilimlerle uğraşı Farabi ile başlamıştır.
Batı’da “Alfarabyus” olarak tanınır. Eserleri; İlimlerin sınıflandırılmasını ilk defa yapan “İhsaü’l İlim (İlimlerin Tasnifi)”, devlet başkanlarının vasıflarını anlatan “El-Medinetü’l Fazıla (Erdemli Kent)”, musiki ile ilgili olan “Kitabü’l Musiki” adlı eserleri önemlidir.
İbn-i Sina –Tıp
En önemli etkinliği Tıp alanındandır. En önemli eseri olan “El Kanun Fi’t-Tıp (Tıbbın Kanunu) ileriki dönemlerde Avrupa’daki okullarda Latince’ye çevrilerek okutulmuştur Avrupa’da “Avicenna” diye tanınmıştır. Kan dolaşımı üzerine çalışmalar
yapmıştır.
Uluğ Bey- Astronomi
Astronomi alanında önemli çalışmalar yapmıştır. “Heyet Cetveli ile Yıldızların Fihristi”m yapmıştır. “Zici” adlı eseri çok ünlüdür. Semerkand’da rasathane açmıştır. Ali Kuşçu’nun hocasıdır.
Biruni – Matematik
Matematik, Fizik ve Coğrafya alanında çalışmalar yapmıştır. Enlem ve boylam hesaplamalarını yapmıştır. Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüşünün bir yılda gerçekleştiğini söylemiştir. “Asarü’l Bakiye” adlı eserinde Asyalı milletler hakkında bilgiler vermiş ve
astronomiden bahsetmiştir. Hint Tarihinde Hindistan hakkında bilgiler vermiştir. Fizik alanında 16 maddenin özgül ağırlığını hesaplamıştır.
Ömer Hayyam
Matematik ve Astronomi ilmiyle uğraşmıştır. Celali (Meliki) Takvimi hazırlamıştır. Edebiyatla da uğraşmıştır, Rubaileri ile ünlüdür.
Ali Şîr Nevai
Timur Devleti zamanında yaşamıştır. Çağatay Türkçesi’nin en büyük şairi olarak bilinmektedir. Türkçe’nin Farsça’dan daha zengin olduğunu göstermek için “Muhakemet’ül Lügateyn” isimli eseri yazmıştır.
Sanat
Türk – İslam Devletleri’nde sanat, İslam dinine göre şekillenmiştir. Resim ve heykelcilik yasak olduğu için onun yerine Mimari, Hat (güzel yazı), Minyatür (çizgi resim sanatı), Çinicilik, Tezhip (yazı ve kitap süsleme sanatı), Ebru (desen sanatı), Nakkaşlık (yazı ve taş
işleme sanatı), Kakmacılık (kabartma sanatı), Oymacılık (el oyması ve işlemeciliği), Mücellitlik (kitap ciltleme sanatı), Fresko (yaş alçı üzerine yapılan resim) gibi sanatlar gelişmiştir.
Mimari
Türk – İslam devletlerinde en fazla gelişme gösteren güzel sanat dalı mimari olmuştur. Bunun yanı sıra dokumacılık, kuyumculuk, bakır işlemeciliği de gelişmiştir. Kümbetler (iki katlı mezar), Kervansaraylar, hastaneler (Darüşşifalar) ve Medreselerdir.
İlk Beylikler Dönemi
Saltukoğulları: Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliği Saltukoğulları’dır. Erzurum ve çevresinde Ebu Kasım tarafından kurulan Saltukoğlu Beyliği, 1202 yılında Anadolu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah tarafından yıkılmıştır.
Mengücekoğulları: Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kurulan Mengücekler, 1228 yılında 1. Aleaddin Keykubat tarafından yıkılmıştır.
Danişmendoğulları: Sivası merkez olmak üzere Tokat, Amasya ve Kayseri civarını içine alarak kurulmuş olan Danişmendoğulları, Gazi Ahmet Bey tarafından kurulmuştur.Haçlı ordularına karşı büyük savaş veren Danişmendler, 1178 yılında 2. Kılıçarslan tarafından yıkılmıştır.
Artukoğulları: Artuk Bey’in oğulları Sökmen ve İl Gazi tarafından kurulmuş olan Artuklular, 3 kola ayrılarak gelişmişlerdir.
– Hasankeyf Kolu: Eyyubiler tarafından 1232 yılında yıkılmıştır.
– Harput Kolu: Anadolu Selçukluları tarafından 1234 yılında yıkılmıştır.
– Mardin Kolu: Akkoyunlular tarafından 1409 yılında yıkılmıştır.
Çaka Beyliği: Çaka Bey tarafından İzmir ve çevresinde kurulmuştur. Çaka Beyliği Anadolu’da kurulan ilk denizci beylik olma özelliğini taşır. Çaka Bey de ilk Türk denizcisidir.
İlk Türk Beylikleri Özellikleri
– İlk Türk beylikleri Malazgirt Savaşı’ndan sonra Anadolu’nun fethiyle görevlendirilen komutanlar tarafından kurulmuştur.
– Anadolu’nun Türkleşmesinde önemli bir yere sahiptirler.
– Türk İslam kültür ve medeniyetinin gelişimine katkıda bulunmuşlardır.
– Bizans ve haçlılara karşı başarılı bir şekilde mücadele etmişlerdir.
– İlk Türk Beylikleri, kurucularının ismi ile ortaya çıkmışlardır.
Anadolu Selçuklu Devleti
Devletin kurucusu Kutalmış oğlu Süleyman Şah’tır. Devletin ilk merkezi İznik’tir.
I. Kılıç Arslan Dönemi
I. Haçlı seferi sonucunda İznik Bizans’a bırakılmış ve devletin merkezi Konya’ya taşınmıştır.
I. Mesut Dönemi
Dönemin en önemli olayı Bizans ile 1176’da yapılan Miryakefolan Savaşı’dır. Bu savaşı Anadolu Selçuklu Devleti kazanmıştır. Böylece, Anadolu’nun Türk yurdu olduğu kesinleşmiştir.
I. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi
– Akdeniz’in önemli bir liman şehri olan Antalya alınmıştır.
– Donanma kurulmuş ve denizcilik faaliyetleri başlamıştır.
I. İzzettin Keykavus Dönemi
Trabzon Rum İmparatorluğu ve Çukurova’daki Ermeniler vergiye bağlanmıştır. Sinop fethedilmiştir.
I. Alaaddin Keykubad Dönemi
Anadolu Selçuklu Devletinin en parlak dönemidir.
Harzemşahlarla Yassıçemen Savaşı yapılmış ve bu savaş kazanılmıştır. Böylece Moğallarla sınırdaş olunmuştur.
II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi ve Kösedağ Savaşı
1243 yılında Moğallarla yapılan Kösedağ Savaşı kaybedilmiştir.
1. Kösedağ savaşı’nın Sonuçları
Anadolu Selçuklu Devleti’ne bağlı bulunan devletler ve Anadolu beylikleri bağımsız hale gelmiştir.
Moğalların Anadolu’daki baskısı sonucunda Orta Anadolu’daki baskısı sonucunda Orta Anadolu’daki Türkmenler batıya göç etmiştir.
Anadolu’da ticari canlılık azalmıştır.
Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılma Nedenleri
– Baba İshak İsyanı’nın yaşanması
– Kösedağ Savaşı sonrasında başlayan Moğal istilası sonucu merkezi otoritenin bozulması
– Anadolu’daki bağımsız beyliklerin zararlı faaliyetleri
– II. Gıyaseddin Keyhüsrev ve Vezir Sadrettin Köpek’in yanlış politika izlemesi
– Ülkenin haneden üyeleri arasında bölüşülmesi
– Haçlı Seferleri’nin Anadolu üzerindeki etkisi
İkinci Beylikler Dönemi
1.Osmanoğulları (1299-1922)
– Oğuzların Bozok Koluna bağlı Kayı boyundan Ertuğrul Gazi liderliğinde Bizans sınırında Söğüt ve Domaniçe yerleştiler.
– Osman Bey zamanında bağımsız beylik, daha sonra imparatorluk haline geldi.
– 2. beylikler arasında en güçsüz olan beyliktir.
2. Karamanoğulları (1256-1487)
– Osmanlıları en fazla uğraştıran ve güçten düşüren beylik.
– Konya ve Karaman’da kurulmuştur.
– Yıldırım Beyazıd bu beyliğe son vermiş, fakat Ankara savaşından sonra tekrar kurulmuştur. Fatih Sultan Mehmed zamanında etkisizleştirilip , II.Beyazıt zamanında Osmanlı topraklarına katılmıştır.
– Türkçe’yi Karamanoğlu Mehmet Bey resmi dil ilân ederek, gelişimine en fazla katkı sağlayan beylik olmuştur.(1277)
– 2.beylikler arasında en güçlü beylik özeliğini taşır.Anadolu Sekçuklu devleti‘nin başkenti Konya’da kurulmuştur.
3. Germiyanoğulları(1299-1429)
– Kütahya civarında kurulmuştur.
– I.Murat döneminde Osmanlı’ya akraba olmuş, Kütahya, Emet, Simav ve Tavşanlı’yı çeyiz olarak vermişlerdir.
– Yıldırım Beyazıt son vermiş, fakat Ankara Savaşından sonra tekrar kurulmuştur.
– II.Murat zamanında vasiyet yoluyla Osmanlı’ya katılmıştır.
– Germiyenoğulları beyliğinin eserleri için okuyabilirsiniz.
4. Karesioğulları(1304-1345)
– Balıkesir Merkez, Çanakkale ve Bergama’da kurulmuştur.
– Denizcilikte ileri gitmiş ve güçlü bir donanması olmuştur.
– Orhan Bey zamanında Osmanlı’ya ilk katılan beylik olan Karesioğulları’nın komutanları Osmanlı ordusunda görev almıştır.
– Bu donanma Osmanlının Rumeli’ye geçişini kolaylaştırmış, 1353 yılında Çimpe kalesini alarak ilk defa Rumeli’ye geçmiş oldular.
5. Hamitoğulları(1300-1423)
– Uluborlu merkez, Isparta, Eğirdir, Borlu ve Antalya çevresinde kurulmuştur.
– I.Murat Beyşehir,Seydişehir civarını satın almış, Yıdırım Beyazıt tam olarak son vermiştir.
– Ankara Savaşından sonra tekrar kurulmuş, II.Murat döneminde topraklarımıza katılmıştır.
6. Aydınoğulları(1308-1426)
– Aydın, Tire, Efes, Selçuk ve İzmir’de kurulmuştur.
– Umur Bey zamanında Ege adaları ve Yunanistan’a seferler yapmışlardır,
– Yıldırım Beyazıt son veriyor,Ankara savaşından sonra tekrar kurulunca II.Murat döneminde Osmanlı topraklarına katılıyor.
7.Menteşeoğulları(1261-1424)
– Milas merkez, Muğla, Fethiye, Söke’de kurulmuştur.
– Denizcilikle uğraşmış, Rodos’a seferler yapmışlardır.
– Yıldırım son vermiş, Ankara savaşından sonra kurulmuş, II.Murat kesin olarak topraklarına katmıştır.
Anadolu Selçuklu Devleti Kültür ve Medeniyeti
Devlet Yönetimi
Büyük Selçuklular örnek alınmış ve hemen hemen her alanda aynı şekilde örgütlenmiştir.
Önemli devlet işlerinin görüşüldüğü ve Sultan’a bağlı olan Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) ve diğer Divan işlerinin görüldüğü yönetim alanları;
Divan-ı Saltanat (Büyük Divan) : Çoğunlukla vezirin, ara sıra sultanın başkanlık ettiği Büyük Divanda birazdan değineceğimiz istifa, arz, işraf, inşa divanlarının başkanları ve pervane gibi görevliler üye olarak bulunurlardı.
Devletle ilgili alınan tüm kararların divan defterine yazıldığı Büyük Divanda üyeler dışında katipler ve tercümanlar da bulunurdu. Ayrıca Divanın güvenliği Emir-i Şens adı verilen kişiler tarafından sağlanmaktaydı.
Divan-ı İnşa : Devletin iç ve dış yazışmalarının düzenlenmesinden sorumludur.
Divan-ı Arz : Ordunun ihtiyaçlarına cevap veren, devletin savunma ile ilgili işlerinin yürütüldüğü divandır.
Divan-ı İstifa : Devletin mali işlerinin yürütüldüğü yerdir.
Divan-ı İşraf : Askeri ve adli işler dışındaki denetlemeden sorumlu divandır.
Niyabet-i Saltanat Divanı : Hükümdarın olmadığı zamanlarda devlet işlerini yürüten güvenilir insanların ve komutanların bulunduğu divandır.
Pervaneci Divanı : Başkanına Pervaneci denilen bu divan, arazi defterlerindeki has ve dirliklerle ilgili kararları düzenlemekteydi.
Ülke Yönetimi
Anadolu Selçukludaki ülke yönetimi, vilayetlere ayrılarak gerçekleşmiştir.
Meliklerin Yönettiği Vilayetler : Hükümdara bağlı olan bu vilayetlerde meliklerin yanında deneyimli devlet adamları olan Atabeyler görev yapmaktaydı.
Merkeze Bağlı Vilayetler : Asayişi ve düzeni sağlamakla yükümlü olan bu vilayetlerin başında Subaşılar bulunurdu.
Uç Beylikler : Sınırlarda bulunan bu vilayetlerin başında Uçbeyi ve Valiler bulunurdu. Gaza ve Cihad anlayışı ile yarı bağımsız şekilde idare edilen Uç Beylikler sınırları korumakla görevliydiler.
Diğer unvan ve kavramlar:
Muhtesib : Anadolu Selçuklularında belediye işlerini, pazarlarda fiyatları, tartı ve ölçüleri, malların kalitesini denetleyen görevlilerdir.
Şıhne : Önemli şehir merkezlerinde bulunan bu askeri valiler güvenlik ve zabıta işlerinden sorumluydu.
Mirliva : Siyasi otoriteyi sağlamakla görevli olan, beyliklerde hükümdarın temsilcisi olan yetkililerden biridir.
Kadılar : Yine beyliklerde hükümdarın temsilcisi olan kadılar, yargı işlerine bakarlardı.
Sosyal ve Ekonomik Hayat
– Türkiye Selçukluları’nda köylerde yaşayanlar tarım ve hayvancılıkla, şehirlerdekiler ise ticaret ve çeşitli el sanatları ile uğraşmışlardır.
– Şehirlerde yaşayan esnaf ve zanaatkârlar kendi aralarında örgütlenmişlerdir. Bu örgütlenmeye “Ahi” adı verilmiştir. Böylece her esnaf grubunun meslek ilkeleri belirlenmiş, üretilen malların kalitesinin artması ve denetimi sağlanmıştır. Bu örgütlenmede çırak kalfa – usta ilişkisi görülür.
– Lonca Teşkilatı üretilen malların kalitesini ve fiyatlarını belirlerdi.
Toprak Yönetimi
Toprağın devlet mülkiyetinde olduğu Anadolu Selçuklularında toprak yönetimi 4 bölüme ayrılmaktadır.
Has Arazisi: Geliri hükümdara ait olan topraklardır. Hükümdar isterse bu toprakları yakınlarına verebiliyordu.
İkta Arazisi: Devlet memurlarına ve ordu görevlilerine hizmet ve maaşlarına karşılık verilen topraklardır. İkta arazisine sahip olanlar gelirlerin bir kısmını kendine ayırır, geri kalanıyla da Sipahi denilen atlı askerler beslemekteydi. İkta sahipleri üretimi arttırmak, bulundukları bölgede asayiş ve düzeni sağlamakla yükümlüydüler.
İkta sistemi ile devletin ordu harcamalarının azalması hedeflenmiştir. İkta sistemi ile beraber üretim artmış, asayiş ve güvenlik sağlanarak devletin otoritesi arttırılmak istenmiştir.
Mülk Arazi: Devlet adamlarına başarılarından ötürü verilen topraklardır.
Vakıf Arazi: Kar amacıyla işletilmeyen vakıf topraklarının gelirleri bilimsel kurumlara ve sosyal kuruluşlara aktarılmaktadır.
Anadolu Selçuklu zamanında halka hizmet amacıyla inşa edilen cami, medrese, şifahane, kervansaray, imarethane gibi yerlerin giderleri vakıflardan elde edilen gelirlerle karşılanmaktaydı.
Ordu Yönetimi
Ordu sisteminde çoğunlukla Büyük Selçuklular örnek alınmıştır. 5 kısımdan oluşan orduya Sultan komuta etmekteydi.
– Hassa Askerleri: Merkez ordudur. Ordunun merkez kuvvetlerini oluşturan hassa askerleri maaşlı askerlerden oluşurdu ve hükümdarın yanında bulunurlardı.
– İkta Askerleri: Savaş zamanında orduya katılan bu askerler, görev karşılığı dirlik sahipleri tarafından yetiştirilen atlı askerlerden oluşmaktaydı.
– Türkmenler: Düşman sınırına yakın bölgelerde yaşarlar ve sürekli akınlar düzenlerlerdi. Bu yüzden Akıncılar olarak da bilinirler.
– Paralı Askerler
– Bağlı Devlet ve Beyliklerin Askerleri
Hukuk
Anadolu Selçuklu Devletinde Şer-i davalara kadılar bakmaktaydı. Hükümdar ve vezirler tarafından atanan kadıların başkanına Kadıül Kudat yani Başkadı denilmektedir.
– Başkadılar ileride işlenecek olan Osmanlı Devletindeki Kazaskerle aynı görevi üstlenmektedir.
– Anadolu Selçuklularında örfi davalara Emir-i Dad, askeri davalara Kadı Asker bakmaktaydı.
Yazı, Dil ve Edebiyat
Anadolu Selçuklularında devletin resmi yazışma dili ve edebiyat dili Farsça, bilim ve eğitim dili Arapça, halkın konuşma dili ise Türkçeydi.
Halk edebiyatı, Tasavvuf edebiyatı ve Divan edebiyatı bu dönemde gelişme gösteren edebiyat alanlarıdır.
– Halk edebiyatında Kırşehirli Şeyh Ahmet Gülşehri ve Aşık Paşa,
– Tasavvuf edebiyatında Mevlana Celaleddin Rumi, Ahmet Fakih ve Şeyyad Hamza,
– Halk tasavvufu yani Milli tasavvuf alanında Yunus Emre,
– Divan edebiyatında da Hoca Dehhani ve Germiyanlı Ahmedi en önemli temsilcilerindendir.
Bilim ve Sanat
Anadolu Selçuklu Devletinde bilime çok önem verilmiş ve birçok medrese kurulmuştur. Bu medreselerde nakli ve akli bilimler yani dini ve pozitif bilimler öğretilmiştir. Bu medreselerin ihtiyaçları vakıflar tarafından karşılanmaktaydı ve eğitim ücretsizdi.
– Anadolu’da ilk medrese Danişmendoğulları tarafından açılmıştır.
– Bu dönemde Haçlı Seferleri bilimin gelişmesi adına en büyük engel olarak göze çarpmaktadır.
– Tıp alanında Hacı Paşa,
– Tarih alanında İbni Bibi, Kerimüddin Aksarayi, Ravendi,
Felsefe ve fizik alanında Abdullatif gibi bilim adamları öne çıkmaktadır.
Anadolu Selçuklularında sanat alanında ise mimari öne çıkmaktadır. İnşa edilen mimari eselerin süslemesinde geometrik şekiller, bitki otifleri, yazılar, hayvan ve az da olsa insan ve melek figürleri kullanılmaktaydı. Süslemede yapı olarak ise ahşap, alçı, çini, taş ve mermer kullanılmıştır.
Bu dönemde cami, medrese, mescid, kümbet ya da türbe, köprü, kale, darüşşifa, kervansaray, ve külliye inşa edilmiştir. Ayrıca çinicilik, halıcılık, minyatür, hat, tezhip ve ciltçilik alanlarında da gelişmeler yaşanmıştır.
